| Koleje wąskotorowe w Polsce - informacje bardzo ogólne | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Na początek kilka pojęć i definicji:
Kolej wąskotorowa to kolej szynowa o szerokości toru mniejszej niż normalna - czyli w naszych, polskich warunkach mniejszej niż 1435 mm. Zdolności przewozowe kolei wąskotorowych są - co zrozumiałe - mniejsze niż normalnotorowych, ale systemy takie mają swoje zalety. Należą do nich przede wszystkim możliwości stosowania uproszczonych i tańszych rozwiązań technicznych: lżejsze szyny, węższe podkłady, mniejsze promienie łuków, większe pochylenia torowiska, zasadniczo brak potrzeby wykonywania głębokich przekopów i nasypów (ale są wyjątki) oraz węższy pas gruntu potrzebny pod budowę. Mówiąc krótko - kolej wąskotorowa jest tańsza w budowie i ekspolatacji - oczywiście w skali lokalnej i krótkim przedziale czasu. Podział kolei wąskotorowych ze względu na pełnioną funkcję:
Prolog
Pierwsze koleje wąskotorowe (początek XIX wieku) pojawiły się głównie w przemyśle wydobywczym (kopalnie), hutnictwie i leśnictwie oraz w cegielniach i cukrowniach. Później (ze względu na szybkość i prostotę budowy) zainteresowało się nimi wojsko. Zaczęto je także stosować w transporcie publicznym - pasażerskim i towarowym. Dwie pierwsze linie wąskotorowe użytku publicznego na świecie to kolej Czeskie Budziejowice - Trojany - Linz o długości 129 km (1106 mm - trakcja konna) oddawana do użytku w latach 1827 - 1836 oraz kolej Ffestoniog w Wielkiej Brytanii o długości 22 km (597 mm - trakcja konna) wybudowana w latach 1833 - 1836. Kolej Ffestoniog do dzisiaj funkcjonuje jako zabytek techniki. Jednak ze względu na to, że w latach 1946 - 1955 była ona nieczynna, miano najdłużej nieprzerwanie czynnej kolei wąskotorowej na świecie przypada - uwaga - Górnośląskim Kolejom Wąskotorowym, których pierwsze odcinki oddano do użytku w roku 1851. Na niewielkim, zachowanym fragmencie tej sieci ruch turystyczny prowadzony jest do dnia dzisiejszego. XIX wiek - lata zaborów Najliczniejsze prywatne i samorządowe koleje wąskotorowe powstawały na ziemiach polskich w zaborze pruskim oraz na Śląsku. Sprzyjały temu ustawy Pruskiego Sejmu Krajowego o kolejach lokalnych z lat 1892 i 1895. Ustalały one wymagania techniczne dotyczące budowy i eksploatacji oraz wskazywały sposoby finansowania - w tym zobowiązywały rząd do pomocy finansowej. Początkowo zasadniczą rolą takich kolejek były przewozy przemysłowe i gospodarcze. Tak było na Górnym Śląsku i w Wielkopolsce - tam pierwszymi liniami wąskotorowymi dysponowały cukrownie. Dopiero później doceniono potencjał kolei wąskotorowej w przewozach pasażerskich i proporcje zaczęły się wyrównywać. Do wybuchu I wojny światowej na ziemiach polskich w zaborze pruskim (niemieckim) powstały 22 koleje samorządowe. W zaborze rosyjskim rozwój kolei wąskotorowych - podobnie jak i normalnotorowych postępował bardzo opornie. Dlatego też w Królestwie Polskim powstało (oprócz kilku sieci cukrowniczych) zaledwie 5 linii wąskotorowych użytku publicznego - 4 w Warszawie i jej okolicach oraz jedna w Piotrkowie Trybunalskim. Ponadto jedna linia wąskotorowa (Kolej Święciańska) powstała na Wileńszczyźnie i jedna (Kolej Antonowiecka) na Polesiu. Jeszcze gorzej wyglądała budowa kolei wąskotorowych w zaborze austriackim. Do roku 1914 powstały w Galicji zaledwie dwie linie: Przeworsk - Dynów oraz Nowy Łupków - Majdan. Początkowo kolejka w Bieszczadach miała charakter kolei leśnej, jednak dopuszczono na niej przewozy pasażerskie. I wojna światowa Wielki popyt na linie wąskotorowe to lata I wojny światowej. Szybkie tempo budowy torów przy pomocy przęseł patentowych (600 mm) spowodowało niespotykany wcześniej ani później "rozkwit" kolei polowych na potrzeby wojska. Ziemie polskie będące terenem działań zbrojnych zostały pokryte gęstą siecią kolei wojskowych zbudowanych przez Niemców, Austriaków i Rosjan. Budowano je w celu dowozu żołnierzy i zaopatrzenia w pobliże linii frontu oraz do wywozu płodów rolnych, drewna i rabowanego majątku z okupowanych terenów. A ponieważ prowizorka potrafi być nad podziw trwała, tak więc niektóre linie przetrwały (oczywiście po dobudowaniu niezbędnej infrastruktury i koniecznych modernizacjach) kolejne dziesięciolecia. Właśnie w tym okresie powstały chociażby późniejsze kolejki rogowska, ławska, myszyniecka i jędrzejowska, spora część systemu Kujawskiej KD oraz linie "kresowe". II Rzeczpospolita Po wojnie odziedziczone po zaborcach linie wąskotorowe eksploatowane były przez PKP, spółdzielnie samorządowe bądź też pozostawały w rękach prywatnych. Ogółem po roku 1918 przejęto 2587 km linii wąskotorowych użytku publicznego tworzących 29 odrębnych systemów. Nie wszystkie linie gwarantowały jednak rentowność i perspektywy rozwoju, z czasem więc długość wąskich torów w II Rzeczpospolitej zaczęła nieznacznie ale konsekwentnie maleć. W roku 1939 w naszym kraju eksploatowano 22 sieci wąskotorowych użytku publicznego o długości 2252 km. Polska Ludowa Po zakończeniu II wojny i związanej z tym faktem zmianie granic Polska utraciła koleje wąskotorowe na Kresach, natomiast zyskała te położone na Śląsku, Pomorzu Zachodnim i Żuławach. Wtedy też zmieniła się struktura własności kolei wąskotorowych prowadzących ruch publiczny. W latach 1948 - 1949 wszystkie kolejki - także samorządowe i prywatne przeszły pod przymusowy zarząd państwa. Jednym zdaniem - zostały znacjonalizowane i włączone w struktury PKP. Po odbudowie zniszczonych torowisk i infrastruktury stan na rok 1950 wynosił (w uproszczeniu) 43 kolei wąskotorowych użytku publicznego o długości 2590 km - w tym dwie nowo wybudowane: Nasielską KD i Starachowicką KD. Jednak był to początek końca. Schyłek kolei wąskotorowych w naszym kraju rozpoczął się niecałe 10 lat później. Jego powodem była gęstniejąca sieć dróg bitych, rozwój transportu samochodowego i pozorne sukcesy gospodarki socjalistycznej. Podsumowanie * 1. W granicach Polski po II wojnie światowej znalazły się mniej więcej 43 systemy lub linie wąskotorowe. Dlaczego tyle ? To kwestia metodologii. Sompolińską KD, Krośniewicką KD i Gnieźnieńską KD można przedstawić jako jeden system - Kujawską KD. Tak samo wygląda Nadmorska KW którą nieraz traktuje się jako sumę kolejek stargardzkiej, gryfickiej, koszalińskiej i sławnieńskiej. Gdańska KD jest bardzo często uważana jako część Żuławskiej KD - tak samo jak kolejka wilanowska przedstawiana jest jako część kolejki grójeckiej. Podział tutaj przedstawiony stara się uwzględnić odrębność systemów (nawet później połączonych ze sobą) w zależności od przyczyny oraz czasu ich powstawania.
* 2. Ponadto w powojennej Polsce na Pomorzu i na Mazurach odnaleźć się powinny jeszcze 4 inne kolejki dojazdowe. Nie doczekały one jednak polskiej administracji - szybsze były trofiejne bataliony czyli złodzieje w mundurach Armii Sowieckiej. Tabor, szyny i elementy infrastruktury kolejek szczecińskiej, sławnieńskiej, słupskiej i oleckiej jako "reparacje wojenne" zostały po roku 1945 wywiezione do ZSRS.
* 3. Na Kresach Wschodnich zostawiliśmy 14 kolejek wąskotorowych. Nie wszystkie z nich prowadziły ruch pasażerski - bardziej funkcjonowały jako kolejki leśne i gospodarcze, jednak wszystkie miały charakter stały. W zdecydowanej większości powstały one w okresie I wojny światowej jako kolejki wojskowe. Jednak po roku 1918 i przeprowadzeniu niezbędnych modyfikacji odnalazły się w pejzażu komunikacyjnym wschodnich województw Polski - ich rola na wschodzie naszego kraju była nie do przecenienia.
* 4. Niebagatelny wpływ na rozwój wąskotorowego kolejnictwa w naszym kraju miały cukrownie. Na przełomie XIX i XX wieku przemysł cukrowniczy w Polsce stał się jedną z wiodacych gałęzi gospodarki, a charakter działalności - potrzeba przewozów na rozległym terenie pozbawionym dróg bitych sprawiał ze sieć wąskich torów jako podstawowego środka transportu dla cukrowni była w tamtych czasach podstawą. Wiele cukrowni rozpoczęło więc budowę własnych kolejek, a sieć niektórych z nich - np. w Brześciu Kujawskim, Kruszwicy, Dobrzelinie czy też Dobrym Kujawskim liczyła grubo ponad 120 km długości. Ponadto sieci cukrownicze miały w wielu punktach połączenia z kolejami państwowymi lub samorządowymi, a kolej cukrowni w Kruszwicy prowadziła nawet przez pewien czas przewozy pasażerskie współkorzystając z linii Sompolińskiej KD.
* 5. Innym, równie ważnym aspektem wąskotorowego kolejnictwa w Polsce były kolejki leśne. Podobnie jak cukrownie także zakłady przetwórstwa drzewnego i tartaki potrzebowały sprawnego systemu przewozowego w miejscach gdzie nie było możliwości zorganizowania np. transportu konnego. Często organizacja kolejek leśnych polegała na wybudowaniu jednego lub kilku odcinków stałych i odchodzących od nich fragmentów budowanych prowizorycznie tak, aby można je było w miarę potrzeb przenosić w inne miejsca.
* 6. Kolej terenowa to kolej szynowa (bardzo często wąskotorowa) stosowana w terenach górzystych do pokonywania stromych spadków terenu. Koleje terenowe dzielimy na:
W Polsce nie mamy kolei zębatej - najbliższa zębatka wąskotorowa to Ozubnicová železnica Štrbské Pleso - Štrba w słowackich Tatrach. Nie ma także w naszym kraju kolei linowo - terenowej z liną napędową w ruchu ciągłym. Posiadamy tylko trzy kolejki typu funikular - dwie wybudowane w dwudziestoleciu międzywojennym i jedną całkiem niedawno.
* 7. Kolej parkowa ma na celu przewóz pasażerów po terenach rekreacyjnych. W zestawie takiej kolejki spotykamy najczęściej lekkią lokomotywę spalinową (zdarzają się parowozy, ale to przypadki niezbyt częste) i wagony pasażerskie typu letniego. Działająca, wąskotorowa kolej parkowa może być częścią większego projektu obejmującego także ekspozycję zabytkowych urządzeń i taboru. Szerokoścć toru mieści się na ogół w przedziale 600 - 750 mm, długość linii na ogół nie przekracza 5 km. W Polsce mamy obecnie dwie czynne kolejki parkowe - w Poznaniu i Krośnicach (ta druga jest też najnowsza). Trzecia i najstarsza - jeżdżąca w Parku Śląskim w Chorzowie jest od kilku lat remontowana.
* 8. Na koniec sześć (a właściwie pięć) wisienek na torcie. Kolejki wąskotorowe znajdujące się "po sąsiedzku" tuż obok Polski. Oczywiście nigdy nie leżały one w granicach naszego kraju, ale z uwagi na ich nieodległe położenie warto je odwiedzić - tym bardziej że pięć z nich istnieje i jeździ. Zaręczam że czas poświęcony na przejażdżkę nimi nie będzie czasem straconym. A jeżeli emocji będzie mało to polecam bułgarską wąskotorówkę z Septemvri do Dobrinishte w pasmie górskim Rodopów - 125 km długości. Czekają także elektryczne koleje wąskotorowe w szwajcarskich Alpach :)
Epilog Z ponad czterdziestu systemów kolei wąskotorowych funkcjonujących w Polsce jeszcze w latach 70-tych do czasów obecnych pozostało już tylko kilkanaście pojedyńczych linii. Niektóre jeszcze istniejące w terenie są zupełnie zapomniane, niszczone i rozkradane. Ich czas minął i jest to fakt nieodwracalny. Na nielicznych prowadzony jest ruch turystyczny i oby trwało to jak najdłużej. Poniżej przedstawiam zestawienie większości polskich wąskotorówek użytku publicznego wraz z podstawowymi informacjami takimi jak położenie geograficzne, początek budowy, długość sieci, szerokość toru, obecny status kolejki, i.t.p. Zestawienie obejmuje 43 kolejki dojazdowe znajdujące się w powojennych granicach Polski, 7 wybranych linii pochodzących z przedwojennych Kresów, jedną kolejkę "wielkoprzemysłową", jedną leśną "górską" i 3 leśne "nizinne". W sumie jest tu zdokumentowanych 55 wąskotorówek z niezbyt oczywistym (ale logicznym) podziałem historycznym na 5 części. Kryterium kolejności jest rok oddania do użytku pierwszego fragmentu linii. |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
